Zasady tworzenia przypisów
| Przypisy, jako materiały uzupełniające tekst główny, ułatwiają zrozumienie poszczególnych fragmentów, czasami są wręcz niezbędne do tego, aby go zrozumieć1. |
Przypisy są wydzielonymi fragmentami tekstu pracy. Tworzy się je, aby nie łamać ciągłości zasadniczych rozważań prowadzonych w pracy. To oznacza, że w przypisach znajdują się informacje dodatkowe — w bardzo szerokim rozumieniu tego słowa. Mogą to być szczegóły, ciekawostki uzupełniające główną myśl, w przypisach można zawrzeć komentarze, dopowiedzenia, wyjaśnienia, uwagi polemiczne. Przypisy służą także przedstawieniu opisu bibliograficznego źródeł, z których korzysta się w danej pracy.
Paradoksalnie przypisy — mimo, że stanowią „dodatek” do treści podstawowej — są nieodzowną częścią pracy naukowej. Mają one nie tylko uwiarygodnić daną pracę (wskazując informacje bibliograficzne), ale przede wszystkim na wiele sposobów pomóc jej Czytelnikom (wyjaśniając, komentując etc.).
Jakie role spełniają przypisy?
Przypisy spełniają kilka funkcji. Najprostszą jest funkcja bibliograficzna — przedstawienie informacji o cytowanych lub w inny sposób wykorzystywanych w pracy materiałach. Kolejna to funkcja wyjaśniania — tłumaczenie słów obcojęzycznych, staropolskich etc. zastosowanych w pracy. Jeszcze inną jest funkcja komentująca — komentarz zawarty w przypisie może mieć charakter polemiczny, dygresyjny, odsyłający (wskazujący inną pracę, zawierającą podobne poglądy).
Ponadto warto podkreślić, że zasadniczą funkcją, którą spełniają wszystkie przypisy, jest pomoc Czytelnikowi — w zrozumieniu pracy, w znalezieniu informacji o innych publikacjach na dany temat.
Jakie są typy przypisów?
Uwzględniając treść i charakter przypisów można wyróżnić następujące ich rodzaje:
- przypisy rzeczowe — komentują i objaśniają tekst zasadniczy, mogą zawierać polemikę (przypis polemiczny), wskazanie innych prac, w których przedstawiono podobne poglądy do prezentowanego (przypis odsyłający), a także dodatkowe, mniej ważne z punktu widzenia zasadniczej problematyki pracy, informacje, ciekawostki etc. (przypis dygresyjny)
- przypisy słownikowe — podają znaczenie terminów obcojęzycznych, staropolskich etc.
- przypisy bibliograficzne — zawierają opisy materiałów, z których pochodzą cytaty lub informacje zawarte w tekście
Wskazane rodzaje przypisów nie stanowią rodzajów rozłącznych, tzn., możliwe są — i faktycznie często występują — przypisy „mieszane”, np. przypis bibliograficzny, zawierający dane o pracy, z którą autor polemizuje, a także dodatkowy komentarz w związku z polemiką.
Ze względu na autora (twórcę) przypisu wyróżniamy:
- przypisy autora publikacji
- przypisy redaktora pracy
- przypisy tłumacza
- przypisy wydawcy
Wskazane rodzaje przypisów mogą spełniać - z funkcjonalnego punktu widzenia - wszystkie role charakterystyczne dla przypisów. Ważne jest aby pamiętać, że w sytuacji, gdy w danej pracy występują przynajmniej dwa rodzaje z wymienionych wyżej przypisów, np. tłumacza i autora pracy, ich autorstwo powinno zostać sprecyzowane graficznie lub poprzez zastosowanie odpowiednich opisów, np. „przyp. tłum.” (przypis tłumacza), czy „przyp. red.” (przypis redakcyjny)2.
Biorąc pod uwagę umiejscowienie przypisów wyróżniamy:
- przypisy dolne - zamieszczane na dole strony pod tekstem głównym; ich stosowanie zaleca się w publikacjach naukowych
- przypisy zamieszczane po każdym z rozdziałów - umieszczane bezpośrednio po tekście rozdziału z dwu-wierszowym odstępem po napisie-tytule: przypisy; mają one zastosowanie szczególnie wtedy, gdy zwierają bogate, rozbudowane komentarze
- przypisy końcowe - umieszczane na końcu książki, po tekście głównym albo aneksach; występują najczęściej w pracach popularnonaukowych3.
Przypisy do tabeli
Jeszcze innym typem przypisów są przypisy dotyczące informacji zawartych w tabeli. Należy umieszczać je bezpośrednio pod tabelą, stosując dla nich odsyłacze innego rodzaju niż te, które używane są w tekście głównym. Jeśli odsyłacze do przypisów w tekście głównym są cyfrowe, to odsyłacze dla tabeli mogą być, np. gwiazdkowe.
W sytuacji, gdy tabela zawiera tylko dane liczbowe można zastosować dla niej odnośniki literowe.
Przypisy do tabel powinny zostać napisane przy użyciu czcionki o stopień mniejszej, niż zastosowana dla treści tabel (wyjątek stanowi czcionka 6-punktowa użyta w tabeli, która może zostać użyta także dla przypisów).
Przypisy — typowe zastosowania
| Rodzaj przypisu | Przykład (treść przypisu) |
|---|---|
| 1. Przypis źródłowy zwykły – wskazuje pochodzenie cytatu (patrz opis bibliograficzny). | L. Silberstein, „Sprawozdanie: H. Poincaré, «La science et l’hypothèse»”, Przegląd Filozoficzny, VII (1904), s. 350; |
| 2. Przypis źródłowy rozszerzony – poza wskazaniem źródła przytacza się dodatkowo cytat lub jego omówienie. | „Les Anglais enseignent la mécanique comme une science expérimentale; sur le continent, on l’expose toujours plus ou moins comme une science déductive et à priori. Ce sont les Anglais qui ont raison, cela va sans dire; mais comment a-t-on pu persévérer si longtemps dans d’autres errements? Pourquoi les savants continentaux, qui ont cherché à échapper aux habitudes de leurs devanciers, n’ont-ils pas pu le plus souvent s’en affranchir complètement?”, H. Poincaré, „La Mécanique classique” [w:] La science et l'Hypothèse, Editions de la Bohème, Paris 1992, s. 113. |
| 3. Przypis polemiczny zwykły – odsyła do pracy, z którą polemizujemy (Por.) | Por. D. Leszczyński, K. Szlachcic, Wprowadzenie do francuskiej filozofii nauki. Od Comte’a do Foucaulta, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 66–67. |
| 4. Przypis polemiczny rozszerzony – poza wskazaniem pracy, z którą polemizujemy zawiera dodatkowy cytat dotyczący spornego zagadnienia lub komentarz. | Por. M. Smoluchowski, „Przedmiot, zadanie, metoda oraz podział fizyki” [w:] Pisma Mariana Smoluchowskiego, t. 3., Kraków 1928, s. 153–204. Praca ta została pierwotnie opublikowana jako „Wstęp ogólny” do działu „Fizyka” Poradnika dla Samouków (1917). Interesujące jest to, że w zakończeniu do wspomnianego Poradnika… Smoluchowski naszkicował stan badań nad zasadą względności Einsteina nie wspominając zupełnie o wkładzie Poincarégo. Przykład Smoluchowskiego — jednego z najbardziej znanych i wpływowych polskich fizyków — doskonale ilustruje to, jak na ziemiach polskich nie zauważano wkładu Poincarégo w stworzenie programu relatywistycznego uznając tylko zasługi Einsteina. |
| 5. Przypis odsyłający – odsyła do innych prac, które zawierają podobne idee do tej którą opisujemy (Zob.). | O aksjomatyzacji podstaw mechaniki zob. np. Z. Zawirski, „Metoda aksjomatyczna a przyrodoznawstwo”, Kwartalnik Filozoficzny, I (1923), s. 508-545; Kwartalnik Filozoficzny, II (1924), s. 1-58; 129-157. |
| 6. Przypis dygresyjny – zawiera omówienie dodatkowej myśli, która stanowi wątek poboczny głównego rozważania w tekście. | Można powiedzieć, że przed wybuchem II wojny światowej filozofowie zwykle postrzegali osiągnięcia Poincarégo jedynie w kontekście mechaniki klasycznej i konwencjonalistycznych rozstrzygnięć, które miały bronić owej mechaniki. Interesujące jest to, że nawet Zygmunt Zawirski w swej słynnej i doskonałej pracy konkursowej uhonorowanej nagrodą E. Rigano L’évolution de la notion du temps (1936) zaliczył prace Poincarégo na temat czasu do rozważań odrębnych od koncepcji relatywistycznych. Przykład ten ukazuje, że nawet pod koniec lat trzydziestych znaczenie prac francuskiego uczonego było tylko częściowo docenione. |
Uwaga
|
Przypisy dolne i końcowe
Wybór typu przypisów
Przypisy dolne różnią się od końcowych tym, że w pierwszych tekst przypisu jest umieszczany na dole strony, na której znajduje się odnośnik, natomiast w drugich – tekst przypisu znajduje się na końcu każdego rozdziału albo na końcu całej pracy. Dopóki używano mechanicznych maszyn do pisania naturalne było tworzenie przypisów końcowych, natomiast dziś w dobie komputerowych procesorów tekstu preferuje się przypisy dolne, ponieważ ułatwiają lekturę czytelnikowi. Niekiedy jednak względy redakcyjne (np. bardzo długie przypisy) lub estetyczne (edycje specjalne) decydują o zastosowaniu przypisów końcowych.
W pracach zaliczeniowych i dyplomowych należy przyjąć jako regułę stosowanie przypisów dolnych.
Nb. Większość współczesnych edytorów tekstu pozwala na łatwą zamianę przypisów końcowych na dolne i na odwrót.
Numeracja przypisów i wygląd odnośników
Przypisy powinny być numerowane kolejnymi liczbami. Numeracja może być stosowana w obrębie całej pracy, albo w obrębie rozdziałów (w każdym rozdziale przypisy numerowane są od początku). Drugi sposób zalecany jest przy większych pracach z dużą liczbą przypisów.
Odnośnik do przypisu powinien być liczbą umieszczoną w indeksie górnym (nieco wyżej niż pozostały tekst i nieco mniejszymi czcionkami). Poniższe zdanie kończy się poprawnie wykonanym odnośnikiem1. Przy opracowaniu tekstów zachodzi niekiedy konieczność wyróżnienia niektórych przypisów (np. odróżnienie przypisów redakcji lub przypisów tłumacza od przypisów w tekście oryginalnym). Wówczas odnośniki przypisów redakcji lub tłumacza oznaczamy zwykle znakiem gwiazdki (*) i wstawiamy jako przypis dolny, a przypisy z tekstu oryginalnego stosujemy do poprzednich zasad.
Tekst przypisu powinien znajdować się poniżej tekstu wypełniającego stronę, a pierwszy przypis na stronie zwykle oddzielona się graficznie kreską poziomą, której długość nie powinna przekraczać ok. 40% szerokości kolumny tekstu na stronie.
Wstawianie przypisów w edytorach
Zobacz część poświęcona zagadnieniom technicznym.
Prawdy i mity o przypisach
Czy „Zob.” i „Por.” oznaczają zróżnicowany stosunek autora do literatury, do której się odnosi?
Nie ma w tej kwestii normy i autorzy postępują różnie. Dawniej metodycy zwracali baczną uwagę na pilnowanie tej dystynkcji, dzisiaj sprawę tę uważa się z reguły za drugorzędną albo nieistotną.
Czy to prawda, że praca naukowa musi mieć min. 3 przypisy na stronie?
To raczej anegdota. Istnieją wybitne prace takie jak Tractatus philosophicus Wittgensteina, które pozbawione są odnośników. Niemniej typowe, wpółczesne prace z reguły odwołują się do innych opracowań, co należy oznaczyć przypisami. Częstość oznaczania przypisami informacji nie jest rzeczą, którą można unormować. Należy w tym względzie kierować się:
- charakterem publikacji (np. w pracach popularyzatorskich rzadziej stosujemy przypisy, niekiedy zastępowane są nawet bibliografią)
- wyczuciem stylistycznym
- potrzebami
Przy rozstrzyganiu wątpliwości warto pamiętać, że przypisy powinny służyć czytelnikowi (umożliwić weryfikację tekstu i dalsze poszukiwania).
Czy to prawda, że najważniejsza część pracy znajduje się w przypisach?
To zabawne, na pierwszy rzut oka przypuszczenie to zawiera ziarno prawdy. Z punktu widzenia Czytelnika, dana praca może okazać się cenna z powodu jednego przypisu bibliograficznego, zawierającego informacje o książce, która z kolei może stać się źródłem jego własnej pracy badawczej. Podobna potencjalność zawarta jest we wszystkich innych rodzajach przypisów — anegdoty, dygresje, ciekawostki, wskazanie jakiegoś problemu „na marginesie pracy” — czyli właśnie w jej przypisie — może stanowić punkt wyjścia poszukiwań, inspirację dla Czytelnika.