Jedną z ważniejszych umiejętności filozofa jest rozróżnianie typów prac filozoficznych i umiejętność poprawnego korzystania z ich różnorodności.
Forma pracy jest jednym z narzędzi umożliwiających wyrażanie myśli i służy do osiągnięcia konkretnego filozoficznego celu. Nie ma więc jednej uniwersalnej formy - jej użycie zależy od założonego celu.
Wprowadzenie: z historii zagadnienia
W trakcie historycznego rozwoju filozofii metody filozofowania ulegały przemianom. Szybko dostrzeżono konieczność utrwalania na piśmie rozważań filozoficznych - pozwalało to utrwalać własne przemyślenia i pozwalało operować szerszym zasobem materiału do przemyśleń. Filozofia - mimo protestów niektórych wielkich filozofów1 - z upływem czasu stała się dziedziną, w której główna działalność koncentruje się na pracach pisemnych.
Każda epoka w dziejach filozofii charakteryzuje się tym, że preferowane są pewne charakterystyczne typy wypowiedzi. Czytając dawnych filozofów warto zwracać uwagę na porzucone dziś formy (np. dialog). Kwestia formy rozważań filozoficznych najściślej opracowana i usystematyzowana została w scholastyce.
Niniejsze opracowanie ma przybliżyć najpowszechniej używane obecnie formy wypowiedzi filozoficznej. Poniższy podział nie jest podziałem systematycznym, nie jest również wyczerpujący - jest to raczej przewodnik dla osób pragnących podjąć działalność filozoficzną.
„Sokrates: […] Przede wszystkim […] jest jedna zasada, od której się wyjść musi w każdej porządnej dyskusji. Przede wszystkim potrzeba wiedzieć, o czym się mówi, albo cała dyskusja na nic, bezwarunkowo” (Platon, Fajdros, XIII, 237 C)2.
„Sokrates: Tych słów lekceważyć nie trzeba, Fajdrosie, które mędrcy mówią, ale się zawsze przyjrzeć potrzeba, co też oni mówią. Toteż i tych słów teraz nie odrzucimy z góry” (Platon, Fajdros, XLII, 260 A).
Sprawozdania i streszczenia
Charakterystyka
Jest to jeden z najprostszych typów prac filozoficznych. Ze swej istoty prace takie mają w większości charakter odtwórczy. Mimo to można wskazać w nich elementy twórczości własnej. Kryją się w tym, że każde relacjonowanie poglądów jest z konieczności ich interpretacją. Właśnie element interpretacji (który przejawia się nawet w wyborze tego, co uznajemy za istotne), decyduje w głównej mierze o wartości opracowania tego typu.
Sprawozdania i streszczenia są dobrą wprawką filozoficzną - zmuszają do zdobycia umiejętności poprawnego relacjonowania obcych poglądów. Wbrew pozorom jest to trudna sztuka, która wymaga nauki i doskonalenia3. Jej filozoficzne znaczenie jest oczywiste4.
Jak pisać sprawozdania?
Sprawozdanie jest relacją z konkretnego wydarzenia (konferencji, wyjazdu, wystawy, itp.) spisaną przez jego uczestnika. Poniżej znajdziesz kilka wskazówek, jak pisać sprawozdanie oraz jakie podstawowe informacje powinny się w nim znaleźć.
- wymagane jest podanie daty i miejsca wydarzenia, które relacjonujemy
- na początku należy wymienić organizatorów, ewentualnie bardziej charakterystycznych uczestników (np. w przypadku konferencji - prelegentów)
- informacje o przebiegu zdarzeń powinny być przedstawione chronologicznie - unikajmy chaosu w kompozycji pracy
- wybór relacjonowanych faktów zależy od autora sprawozdania, niemniej jednak warto wyróżnić wśród nich najważniejsze kwestie
- opis wydarzeń powinien być obiektywny, warto jednak podkreślić walory (lub wskazać niedociągnięcia), pod warunkiem, że nie zdominują one pracy - sprawozdanie ma charakter głównie informacyjny
- sprawozdanie powinno być zwięzłe i konkretne - nie rozpisujemy się szczegółowo o każdym punkcie programu
przykład sprawozdania: sympozjum Newtonowskie sympozjum Nauka-Religia-Dzieje
Zastosowania
Wartość tego typu prac wynika z ich zastosowań:
- mogą być one źródłem informacji dla innych osób (np. sprawozdanie z konferencji)
- są narzędziem do opracowania zadanego tekstu filozoficznego
- są narzędziem organizowania nauki (pozwalają łatwo ogarnąć dużą ilość materiału)
Na co zwrócić uwagę?
Oto zbiór sugestii (wskazówek), które mogą pomóc przy pisaniu prac tego typu.
- Czy zrozumiałem relacjonowane zagadnienie? (Co wydaje mi się niejasne? Dlaczego?)
- Czy sprawozdanie jest adekwatne?
- Czy uchwycone zostały wszystkie istotne kwestie? (Dlaczego wybrane kwestie uznałem za istotne?)
- Czy język pracy jest komunikatywny? (Czy ktoś inny, albo ja sam po upływie czasu, będzie w stanie zrozumieć streszczenie?)
- Czy praca nie została celowo odczytana tendencyjnie?
Recenzje
Recenzja należy do trudniejszych rodzajów prac filozoficznych - zawiera elementy streszczenia, lecz ponadto krytyczne uwagi Autora, co nadaje im cechy pracy twórczej. Najtrudniejszym elementem jest krytyka, gdyż wymaga ona dużych kompetencji filozoficznych i dużej odpowiedzialności za prezentowane słowa.
W filozofii przedmiotem recenzji najczęściej jest konkretna książka o tematyce filozoficznej (rzadziej popularnonaukowej lub innej).
Cele recenzji
- Zaprezentowanie czytelnikowi nowej na rynku wydawniczym książki.
- Sprawozdawcza analiza treści.
- Ocena książki (ewentualnie rekomendacja).
- Polemika filozoficzna - to jeden z ważniejszych sposobów filozofowania.
- Wskazania, w jakim kierunku należy rozwijać problematykę.
Struktura recenzji
1. Wstęp
We wstępie powinny się znajdować nastepujące informacje:
* autor i tytuł recenzowanej książki (warto zamieścić krótką informację o autorze książki),
* wydawnictwo, w przypadku pozycji zagranicznych również informacje związane z przekładem,
* geneza powstania książki (jeśli ją znamy),
* powód, dla którego chcemy recenzować daną książkę,
2. Część sprawozdawcza
Jest to część recenzji, w której dokonujemy prezentacji treści książki, zawiera zatem następujące elementy:
* prezentację struktury dzieła (podział na części, rozdziały),
* przedstawienie problemów (w nawiązaniu do tytułu książki),
* krótkie omówienie zasadniczych wątków poruszonych przez autora książki, w tym również wstępne spostrzeżenia i ocenę dokonaną przez recenzenta
* uwagi odnośnie odbiorcy książki
3. Część krytyczna
Jest to szczególnie ważna część w recenzji - przedstawia przemyślenia i opinię recenzenta związane z omówionym wcześniej dziełem. Ustosunkowanie się do dzieła jest zadaniem trudnym - wymaga podania argumentów przemawiających za naszym stanowiskiem i dążenia do jak najbardziej obiektywnego ujęcia problemu.
Krytyka w filozofii dzieli się na dwie grupy:
- Krytyka zewnętrzna - argumenty formułowane są poza danym systemem (nurtem). Często jest podważana z tego względu, że opiera się na innych założeniach lub na niezrozumieniu oryginalnego stanowiska.
- Krytyka wewnętrzna - to najcenniejsza forma krytyki filozoficznej; tezy zbijane są argumentacją zbudowaną na tych samych założeniach. Ta forma krytyki wymaga dokładnego zrozumienia poglądów autora. Sformułowanie poprawnej krytyki wewnętrznej ważnych tez jest istotnym krokiem rozwoju myśli filozoficznej.
Inne elementy recenzji
Recenzji należy nadać tytuł5 - jest on pierwszą informacją o problematyce książki. Poza tym, ciekawy tytuł recenzji przyciąga uwagę potencjalnego czytelnika.
Recenzja musi zawierać informacje bibliograficzne recenzowanej pracy.
Różnice w wymogach
Warto zapamiętać, że charakter recenzji, jej styl, a nawet wygląd (układ elementów) jest zależny od redakcji czasopisma, w którym chcemy publikować. Trzeba zatem zapoznać się z wymogami redakcji — w tym celu dobrze jest przeczytać kilka recenzji opublikowanych w interesującym nas czasopiśmie.
Przykładowa recenzja studencka: K. Drążkiewicz, Filozofia umysłu - początek czy koniec?, Semina Scientiarum 10 (2011)
Na co zwrócić uwagę?
Oto zbiór sugestii (wskazówek), które mogą pomóc przy pisaniu recenzji (niektóre są identyczne jak przy sprawozdaniach).
- Czy zrozumiałem relacjonowane zagadnienie? (Co wydaje mi się niejasne? Dlaczego?)
- Czy część sprawozdawcza jest adekwatna?
- Czy jestem kompetentny do oceny książki?
- Czy oceny nie są jednostronne?
- Czy własne poglądy filozoficzne nie przesłoniły wartości recenzowanej pracy?
- Jaki charakter mają zastrzeżenia do recenzowanej pracy?
- Czy nie używam niedozwolonej argumentacji? (np. ad personam)
- Czy mogę wziąć odpowiedzialność za wszystkie napisane zdania?
Referaty
„Sokrates: Ale ci to będzie jasne, że każda mowa, tak jak zwierzę, musi się jakoś trzymać kupy, musi stanowić jakieś ciało indywidualne; nie może być bez głowy i bez nóg, ale powinna mieć tułów i kończyny dobrane do siebie i z góry określone całością” (Platon, Fajdros, XLVII, 264 C).
Referat jest ustną formą prezentacji wybranego zagadnienia - polega na wygłoszeniu przed audytorium opracowanego wcześniej tematu, a następnie podjęciu wraz z słuchaczami dyskusji. Celem referatu jest więc nie tylko przedstawienie „suchej treści”, lecz zasygnalizowanie ciekawych problemów, postawienie ważnych pytań.
Jak przygotować się do referatu?
- Wstępne przygotowania mają charakter ogólny, ich celem jest zorientowanie się w temacie referatu, w tym kontekście warto zwrócić uwagę na następujące kwestie:
sformułowanie tematu (na początku może być przybliżone),
jakie informacje powinny być zawarte w referacie (stworzenie planu referatu),
jakie materiały będą potrzebne do przygotowania wystąpienia
- Referat, mimo, iż jest wypowiedzią ustną, warto przygotować również w postaci pisemnej. Jej forma zazwyczaj zależy od preferencji prelegenta - mogą to być luźne notatki, wypunktowanie najważniejszych kwestii, streszczenie, czy nawet dość dokładne spisanie planowanego wystąpienia. Umożliwia to zebranie i uporządkowanie myśli - wygłaszanie referatu „z głowy” może okazać się prezentacją chaotyczną, trudną w odbiorze. Ponadto towarzysząca prelegentowi trema, nawet lekka, również może powodować zamęt myślowy, powodując tym samym gorszy efekt wystąpienia.
- Do wygłoszenia referatu przygotowujemy się na podstawie książek, artykułów filozoficznych, popularnonaukowych, itp., warto w związku z tym zwrócić uwagę na odpowiedni dobór literatury. Jest to bardzo ważne, gdyż, po pierwsze, przygotowując się do wystąpienia sami się uczymy (warto więc wybierać dobrą, poleconą przez kogoś literaturę), po drugie, prelegent jest dla słuchaczy znawcą tematu, czy nawet specjalistą od danego zagadnienia, powinien zatem prezentować jak najlepsze przygotowanie.
- Referat nie powinien być przygotowywany w „ostatniej chwili” (zwłaszcza dzień przed wystapieniem!) - pierwsze sformułowania zazwyczaj są modyfikowane, ulepszane, a tego typu zabiegi wymagają odrobiny czasu. Ponadto wcześniejsze przygotowanie szkicu pozwoli na przemyślenie danego zagadnienia, lepsze zrozumienie tematu i umożliwia dalsze pogłębienia wstępnych idei i zamysłu referatu.
Jak urozmaicić swój referat?
- Urozmaiceniem referatu może być przygotowanie prezentacji multimedialnej, która jest pomocą dla prelegenta, jak również przyciąga uwagę słuchaczy. Przygotowanie dobrej prezentacji wymaga jednak dodatkowego czasu i znajomosci pewnych wytycznych. Zasady tworzenia prezentacji znajdziesz: tutaj
- Warto opowiedzieć jakąś bezpośrednio związaną z tematem ciekawostkę, anegdotę (zwłaszcza, jeśli referat jest dłuższy) - taki zabieg działa ożywiająco na słuchaczy. Należy przy tym uważać, żeby poprzez różne dygresje nie oddalać się za bardzo od tematu wystąpienia i nie zgubić jego zasadniczego wątku.
Przygotowując i wygłaszając referat należy zwrócić uwagę na język wypowiedzi - powinien on być przystępny, dostosowany do odbiorców, poprawny gramatycznie.
Artykuły
Artykuł jest prezentacją własnych badań nad wybranymi zagadnieniami. Jest pracą pisemną przeznaczoną do publikacji w książce, czasopiśmie, itp. W związku z tym, wiążą się z nim wymagania treściowe (merytoryczne i metodologiczne).
Charakterystyka i cele
- Ponieważ celem artykułu jest przedstawienie czytelnikom niejednokrotnie nowatorskich, oryginalnych wyników własnych badań, ważną kwestią jest merytoryczna poprawność prezentowanych treści.
- Każdą postawioną tezę należy poprzeć argumentami, a wszelkie wątpliwości, interpretacyjne, czy spowodowane brakiem danych, wyraźnie zaznaczyć (np. w formie pytań).
- Artykuł powinien charakteryzować się zwięzłym stylem, zrozumiałym językiem, poprawnością gramatyczną.
Struktura artykułu
1. Wstęp
- Przedstawienie celu artykułu, zasygnalizowanie problemu.
Warto zadbać o to, by wstęp był jak najlepiej napisany i dopracowany - jako początkowa część artykułu, może mieć duży wpływ na odbiór przez czytelnika.
We wstępie powinny się znaleźć następujące kwestie: uzasadnienie tematu - dlaczego chcemy przedstawić dane zagadnienie, w jakim aspekcie będzie ono zaprezentowane, krótka charakterystyka stanu zagadnienia (nawiązanie do historii, aktualnych badań). Ponadto można podać zwięzłą informację na temat struktury artykułu, sygnalizując podjęte w kolejnych etapach kwestie.
2. Część zasadnicza
- Rozwinięcie zaprezentowanych we wstępie treści
W tej części wygodnie jest wprowadzić podział na rozdziały (ewentualnie podrozdziały), w których analizowane są poszczególne aspekty tematu - umożliwia to uporządkowanie myśli oraz zwiększa przejrzystość artykułu.
Jest to centralna część artykułu, opiera się na pogłębionej analizie omawianego zagadnienia. Zasygnalizowane we wstępie artykułu kwestie zostają tutaj rozwinięte, wyjaśnione. Trzeba przy tym pamiętać, że każda wprowadzona przez nas teza powinna być poparta merytorycznymi argumentami (z innych źródeł lub badań własnych) - kategoryczne stwierdzenia, nie ufundowane na odpowiedniej argumentacji źle świadczą o autorze. Ponadto należy wyraźnie zaznaczyć, które poglądy są stanowiskiem autora artykułu, a które tylko relacjonujemy - każda przytoczona myśl powinna zostać odnotowana (np. w przypisie).
Zdania, które mają charakter dygresji, lub wyjaśnienia mniej ważnego dla całości artykułu zagadnienia (np. wzmianki historyczne) warto przenieść do przypisów. Zbyt duża liczba tego typu informacji w tekście może wywoływać wrażenie chaosu.
3. Zakończenie
- Podsumowanie, wnioski (w nawiązaniu do sygnalizowanych we wstępie artykułu problemów)
Jest to bardzo ważna część pracy, daje pewien obraz umiejętności autora w takich kwestiach, jak wyciąganie wniosków z omówionego zagadnienia i dostrzeganie wyłaniających się problemów.
W zakończeniu autor powinien odnieść się do przedstawionych w artykule tez oraz dokonać podsumowania swojej pracy: czy udało się rozwiązać wskazane problemy, jakie wnioski wypływają z przeprowadzonych badań. Dodatkowo, można wskazać dalsze perspektywy badawcze oraz kierunki rozwoju zagadnienia.
Przypisy
Przypisy w artykule powinny być ujednolicone, należy zastosować się do kryteriów wymaganych przez czasopismo (książkę), do której zamierzamy przesłać artykuł. Więcej na temat przypisów można znaleźć w rozdziale ,,Opis bibliograficzny''.
Abstrakt
Abstrakt jest streszczeniem zawierającym najważniejsze kwestie poruszone w artykule, zawiera informację o metodologii i celach pracy. Szczegółowe wymagania zależą od redakcji.
Punktacja publikacji naukowych
Publikacje naukowe w czasopismach podlegają pod system punktacji, która wliczana jest do indywidualnego dorobku naukowego autorów. Poniżej zamieszczamy aktualne informacje odnośnie punktacji.
zasady punktacji, baza polskich czasopism punktowanych
Na co zwrócić uwagę?
- Czy zrealizowałem cele przedstawione we wstępie artykułu?
- Czy właściwie argumentuję postawione tezy?
- Czy wszelkie wprowadzone w artykule terminy, definicje są wyjaśnione?
- Czy zaznaczyłem w tekście (przypisie) każdą zapożyczoną od innego autora myśl?
- Czy wnioski końcowe wynikają z przedstawionej argumentacji?
Rozprawy
Rozprawa jest jedną z najtrudniejszych wypowiedzi naukowych lub filozoficznych.
Eseje
Esej (fr. essai - „próba”) - jest formą literacką, poruszającą problematykę społeczną, filozoficzną, naukową, itp., zawiera przemyślenia, opinie, niejednoktrotnie uwagi krytyczne na dany temat. Charakteryzuje się subiektywnym podejściem autora wobec prezentowanego zagadnienia. Wyrażone w nim refleksje autora, przedstawione są w luźniejszej, bardziej osobistej formie, niż w artykułach czy rozprawach naukowych.
Swobodny ton wypowiedzi nie powinien jednak czynić z eseju zupełnie dowolnej pracy, pozbawionej jakichkolwiek kryteriów.
Należy zatem mieć na uwadze następujące wymagania stawiane esejom:
- bogactwo językowe: wyszukane słownictwo, figury stylistyczne (porówniania, metafory, itp.)
- fragmentaryczność - ograniczenie się do wybranego zagadnienia
- niekonwencjonalne, oryginalne ujęcie tematu
Za twórców eseju nowotnego uznaje się dwóch filozofów: Michela de Montaigne'a (1533-1592) oraz Francisa Bacona (1561-1626). Pierwszy z nich jest autorem dzieła Essais - „Próby” (1580), drugi - Essays (1597).
Eseje znanych filozofów:
- D. Hume Essays, Moral and Political (1742), fragment O pisaniu esejów kopia
- L. Kołakowski Mini wykłady o maxi sprawach, fragmenty: O władzy, O podróżach
- M. Heller Piękno jako kryterium prawdy Piękno jako kryterium prawdy
Na co zwrócić uwagę?
- Czy dobrze przemyślałem temat?
- Czy esej nie jest zbyt chaotyczny?
- Czy nie odbiegam od tematu?
- Czy mój subiektywny punkt widzenia nie przechodzi w fantazję?
Monografie
Monografia jest pracą naukową, poświęconą danemu zagadnieniu (związanemu z konkretnym osobą, wydarzeniem, pojęciem, problemem, itp.) Powinna być opracowaniem gruntownym, szczegółowym i przedstawiać temat w sposób wyczerpujący.
Dodatkowe wskazówki do pisania prac
Literatura
- Podczas pisania prac ważny jest odpowiedni dobór literatury - starajmy się w miarę możliwości korzystać z dobrych i solidnych książek czy opracowań, najlepiej sprawdzonych autorów (np. poleconych przez kogoś)
- Wskazane jest zachowanie dystansu wobec niektórych materiałów internetowych. Chociaż internet jest cennym źródłem informacji i zawiera wiele interesujących i rzetelnych publikacji, należy pamiętać, że w sieci znajdują się również teksty, opracowania wątpliwe merytorycznie, zdradzające niekompetencje autora.
Korekta pracy
Jest to niezbędny etap podczas pisania pracy. Spora część poprawek zwykle wprowadzana jest na bieżąco, podczas przygotowywania pracy. Po zakończeniu pisania, praca powinna być przeczytana przez autora jeszcze raz, w całości, w celu poprawienia błędów, przyjrzenia się ostatecznej kompozycji. Podczas korekty najlepiej korzystać z wydruku - ułatwia to objęcie wzrokowo większej partii tekstu, dzięki czemu pozwala na dokładniejszą poprawę pracy.
Jak nauczyć się dobrze pisać?
Bardzo często udzielana rada - jak najwięcej czytać!
…i oczywiście pisać - jak wiadomo, praktyka czyni mistrza…